10-05-2019, 01:14 AM
Bunlar ile ziya cevherini idrâk eden hayırdır ve karanlık cevherini idrâk eden de serdir...»[219]
Üçüncü nokta olarak şuna işaret etmek isteriz ki, gerçekten Gazi Abdü´l - Cebbar ile Mâturîdî arasındaki görüş birliği, Verrak´dan nakledilen hususlar ile adı geçen mezheplerin görüşlerinin rivayetindeki ittifakla da kalmıyor; bilâkis bu ittifak daha genişleyerek Senevilerin, sözlerinin red edilmesi ve görüşlerinin bâtıl ve geçersiz olduğunun açıklanmasında da açıkça görülüyor. Biz, Kitâb´ul - Muğnî´de şunları okuyoruz : «Bundan sonra deriz ki, onların şu hususları kabul etmeleri gerekir. Karanlığı diri olarak vasfettikleri zaman aynı karanlığı kudret, ilim ve idrâk sıfatiyle de vasfetrneleri lâzımdır. Eğer bunlar böyle yapmazlarsa karanlığı fiille vasfetmeleri doğru olamaz. Yine o zaman karanlığın ziyâvı, ziyanın durumlarını bilmesi ve onu yakalayıp onunla savaşmayı istemesi gerekirdi. Bu hususlar onların öne sürdükleri hazeyanlaröan ibarettir. Onlara şöyle denir; «Eğer ziyâmn karanlığa, diri ve âlim olması bakımından eşit olması caiz ise, ziyanın karanlığa hayır ve üstünlükte de müsavi olmasının doğru olması gerekmez mi » Bu öne sürülen görüşler onların mezheplerini iptal eder ve onların, karanlığı vasfettikleri her sıfatla ziyayı da vasfetmek yoluna girmelerini ilzam eder. Ziyâya verdikleri her sıfatla karanlığın da mevsuf olması gerekir. Çünkü bunlar ziya ile karanlığı; diri olmaları, âlim olmaları, müdrik ve fail olmaları bakımından birbirlerine müsavi tuttular, tşte mezheplerini yıkan noktalar bunlardır... Her nekadar ziya ile karanlığın yaratılışları itibariyle bulundukları hâl üzerinden başka bir hale geçmeleri mümkün olup onlardan hayrın şer olması ve serlerin de hayır olması cevazı benimsenir ise de.[220]
Kitab´üt - Tevhîd´de de şu satırları görüyoruz : «Bundan sonra malûm olsun ki, gerçekten karanlık cevheri eğer ziyayı gördü ise vo onu hapsetmek için güçsüz bir hale sokup kendi emri altına almış ise ilim ve görmek ile mevsuf olan karanlıktır. Yoksa kendisinden korunmak için onu görmiyen ve zulmünden, kahrından kurtulmak için de onu bil-miyen ziya değil, ilim, kudret, rü´yet, zenginlik, şeref, bunların hepsi karanlık cevherinde olduğu vakit kahrolma, bilmeme, acz, zillet, yumuşaklık gibi hususlar da ziyanın cevherinde olur. Bunun hepsinin sahibi
eğer hayır olursa evvelkinin hepsi de ger olur. Size hayr´ı şer´i gösteren nedir »[221]
Bunların hepsi Imam-ı Mâturîdî ile Gazi Cebbar´m arasındaki Senevilerin görüşlerini rivayette ve onların sözlerini reddetmekteki ittifak ettikleri hususlara verilen bir kaç örnekten başka bir şey değildir. Bunlardan başka Tevhîd ile Muğnî kitaplarında ittifak ettikleri çok noktalar görülmektedir.
Bizim İmam-ı Mâturîdî´nin, —Gazi Abdü´l - Cebbar´dan önce yaşamasına rağmen— Senevîyelerle yapmış olduğu münakaşa ve münazaraların kuvvetlilik derecesini tahdid etmemiz çok güç ve zor ise de, elimizde nas olarak bulunan ve kendisine çok ihtiyaç duyulan, bu babda yazılan eserlerin en eskisi olan Kitab´üt - Tevhîd, îslâm âleminde yayılmış bulunan adı geçen bâtıl mezhepler ehlinin görüşleri hakkında bilgilerimize çok şeyler katmıştır.[222] Bu husus da bir gerçektir ki, müs-lümanlarm bu bâtıl mezhep sâlikleri ile yaptıkları münakaşa ve münazaraların bizzat kelâm ilminin gelişmesinde çok büyük tesiri olmuştur.[223] Haddizatında tevhîd dini olan islâm dinini, müslümanlarm çok hararetli müdafaa etmeleri, müslümanlarm fethettikleri ülkelerde karşılaştıkları Seneviye ve benzeri mezheplerin görüşlerinin yayılmasını fiilen önlemiştir. Yine müslümanlarm, Seneviye görüşlerine ve âlemin kadîm olduğunu söyleyen Yunan feylesoflarına karşı âlemin hadis olduğunu ispat etmekte, yaptıkları mücadele ve müdafaa bu fikirlerin yayılmasını fiilen Önlemiştir.
Bu münakaşa ve müdafaaların tesirlerinin bulunmasına rağmen Senevilerin bazı görüşleri müslümanlarm içlerine girmiş ve ilm-i kelâmdaki nazariyelerinde yer almıştır. Allah´ın cisim olması (hâşâ) fikri, is-lâma ve islâm dininin ruhuna çok uzak ve aykırı olmasına rağmen bu görüşün islâma girebilmesi için açılan kapılardan en açığının Seneviye mezhebinin kapısı olduğunu görüyoruz. Biz, Allah´ın cisim olduğu görüşünün Şiîlerde yerleştiğini görüyoruz. Nitekim Yenbric´in bu sözleri, bu sözümüze bir delil teşkil etmektedir : «(Şiîler) özellikle islâmda Se-nevîye mezhebinin görüşünün imtizaç ettiği bir yerdir. Çünkü Şiilerin temel felsefe ve görüşlerinde Seneviye mezhebinin görüşlerine münasebet teşkil etmektedir. Bu gizli olmıyan, acık - seçik bilinen bir husustur. Örneği ise, Şiilerin imamları hakkında sarfettikleri sözler ve Seneviye mezhebinin ilâhlara cisim isnad etmelerine çok yakın olan Allah´ı cisimle vasfetmeleridir.»[224] Hatta Kerrâmiyye fırkasının sahibi Muhammed bin Kerrâm gibi, âbid ve zâhid olan bir zatın tecsim felsefesini benimseyerek Allah´ın zâtını Seneviye mezhebinin ziya ve karanlığı tasavvur ettiği gibi tasavvur ettiğim görüyoruz. Bu hususta, Bağdadî şöyle diyor : «Gerçekten Muhammed bin Kerrâm, kendi taraftarlarını, ilâhı cisim olarak kabul etmelerine çağırdı ve Allah´ın hududu olan, bunun altından bir nihayeti bulunan cisim olduğunu ve Allah´ın arş´a mülâki olması için bir cihete sahip bulunduğunu iddia etmiştir. Bu sözü, Seneviye mezhebinin ileri sürdüğü görüşe çok benzemektedir. Zira, Seneviye mezhebince ziya diye isim verdikleri mabudları, her nekadar beş cihetten biri ile nihayet sahibi değilse de, karanlığa mülâki olan cihetten nihayet sahibi olduğunu söylüyorlar."[225]
Biz, Seneviye mezhebinin bazı görüşlerinin bizzat ehl-i sünnetin içine girmiş olduğunu uzak görmüyoruz. Çünkü sünnet ehlinin sıfatlar hakkındaki görüşü ile Seneviye mezhebinin görüşü arasında çok büyük bir benzerlik vardır. Biz, Muğnî adındaki kitapta şu satırları okuyoruz : «Seneviye mezhebinden olan Verrâk kitabında diyor ki : Onlar, yani Mânİviyye mezhebini benimsiyenler üç gruptur. Birinci grup arazları nefyeder. Diğer ikinci grup ise arazları cisimler için cevher olarak ispat eder. Üçüncü grup da arazların sıfat olduğunu iddia eder ve sıfatların ne cisim olduğu ve ne de cismin gayri olduğu söylenmez derler. Bu son görüş, sünnet ehlinin Allah-u Teâlâ ve Tekaddes Hazretlerinin sıfatları hakkında ehl-i sünnetin görüşünün aynıdır. Zira sünnet ehli, Allah-u Teâlâ´nuı sıfatları, ne zâtının aynı ve ne de zâtının gayrıdır,» diyorlar. [226]
4 — BİBLİYOGRAFYA
A) Elyazı, Kaynaklar :
1- Eyyüp AH: El-Akîde El-Mâturîdîyye, Kahire Üniversitesi; Dâr´ül-Ulûm Fakültesinde yaptığı doktora tezi. Sene 1955.
2- EttRmîmî, Takıyyüddîn bin Abdul - Kadir El-Gazzî, El-Hanefî: Et-Taba-kat´üs Seniyye Fi Terâcim´i! - Hanefiyye, Elyazı, Dâr´ül-Kutup El-Mısriyye No. 55, Tarih Halim.
3- Huieyf, Fethullah Abdü´n - Nebî : Fahruddin Er-Râzî ve Mevkifuhû Mi-nel Kerrâmiyye, İskenderiye Üniversitesi Edebiyat Fakültesindeki Mastır Tezi. Eser, aynı fakültededir.
4 - Eş-Şerevati, Refîud.dîn : Tabakât´u Eshab-il - İmam´il - ´zam Ebî Hanîfe En-Nu´man, Elyazı, Dâr´ul Kütub´ui Mısriyye, No. 843 tarih.
5 - Taşköprüzade : Tabakât´u! - Henefiyye, Elyazı, Dâr´uf Kütub´ül - Mısriyye, No. 7367 H.
6 - Abdullah bin Osman bin Musa: Hılafiyyât´ül - Hükemâ Meal - Müteke!-limîn ve Hilâfiyât´ül - Eşâire meal - Mâturîdîyye, Elyazı, Dâr´ul Kütub´ül Mısriyye, No. 3441 c.
7 - El-Kefevî, Mahmut bin Süleyman : Tabakât´u Ketâibi "a´lâm´il - Ahyâr min Fukehâ-i Mezhebin - Nu´man Ei-Muhtâr, Elyazı, Dâru´i - Kütub´ül Mısriyye, No. 84 Tarih M.
8 - El-Mâturîdî, Ebu Mansur, Muhammed bin Muhammed bin Mahmud : Te´-vilât´u ehlis-Sünne, Elyazı, Daru´l - Kütub´ül Mısriyye, No. 873 Tefsir.
9- En Nesefî, Ebu´l Muîrı, Meymun bin Muhammed El-Mekhüli : Tebsıret´ul Edllle, Elyazı, Dâru´i - Kütub´ül Mısriyye, No. 42 Tevhîd. [227]
B) Arapça Matbu Kaynaklar:
10- İbn´ül Esir El-Cezerî, Ebu´l - Hasan, Muhammed bin Muhammed bin Abdul Kerim bin Abdul - Vahid Eşşeybânî: Kitab´ül - Kâmil, T. Kahire, 1303 H.
11- İbni Teymiyye, Takıyyuddîn, Ahmed bin Abdul - Halil : Mecmûatü´r-Resail Ve´l-Mesail, T. Kahire, 1341 H., Kitab´ul - İman, T. Kahire 1325 H.
12- İbn´ül Cevzî, Cemaleddîn Ebu´l - Ferec Abdurrahman : Nakdu´l - İlmi ve´l-Ülemâi Ev Teblîsu İblis, T. Kahire, tarihsiz.
13- İbnu Hazin, Ebu Muhammed, Ali El-Endülüsî : Kitab´ür- FasI Fil-Milei Ve´l-Ehva´i ve´n-Nihal, T. Bağdad, tarihsiz.
14- İbnu Haldun, Abdurrahman bin Muhammed : El-Mukaddime, T. Kahire, tarihsiz.
15 - İbnu Hillikân, Ebul Abbas, Ahmed; Vefiyyat´ul - A´yân ve Enbâ´i Ebnâi´z-Zaman, T. Kahire, 1310 Hicrî.
16- İbni Asâkir, Ebu´l-Kasım, Ali bin El-Hasan bin Hibetullah bin Abdullah bin El-Hüseyin : Tebyin-u Kizb´il - Müfteri İle´l-İmam Ebu´l-Hasan El-Eş´arî, T. Dımeşk, 1347 H.
17- İbnü´1-İmâd, Abdü´l-Hayy: Şüzûrât´uz-Zehep Fî-Ahbari Men-Zehep, T. Kahire, 1351 H.
18 - İbnu Katlubağa, Ebül Adi Zeynuddin Kasım: Tâc´üt-Terâcim Fî Ta-bakât´ii -Hanefiyye, T. Bağdad 1962 M.
19 - İbni Kesîr, İmaduddîn, Ebu´l-Feda, İsmail bin Ömer: El-Bidâye ve´n-Nihaye, T. Kahire 1351 H.
20 - İbnu´l - Murtazâ, Ahmed bin Yahya, Kitab´ul - Meniyye ve´l-Emel fi şerhi Kitab´il - Milel ve´n-Nihel, —Torna Arnold´un incelemesi—T. Haydarabad 1316 H.
21- İbnu´n-Nedim, Muhammed bin İshak : Kitab´ul - Fihrist, T, Kahire, Tarihsiz.
22 - Ebu Hanife, El-İmam´ül - A´zam : El-Fikh´ul -Ekber, Er-Risâle, el-Âlim ve´I-Mütealiim, El-Vasiyye, T, Haydarabad, 1321 H.
23 - Ebu Reyde, Muhammed, Abdu´l Hâdî: İbrahim ibn-i Seyyar, En-Nez-zâm ve Ârâuhu´l -Kelâmiyye ve´l-Felsefiyye, T, Kahire 1946 M., Resâil´ül - Kindî EI-Felsefiyye, T. Kahire, 1950.
24 - Ebu Zehra, Muhammed; Tarîh´ul - Mezahibil İslâmiyye, T. Kahire, tarihsiz.
25- Ebu Uzbe ; Er-Ravdet´ul - Behiyye Fi Ma Beyne´l - Eş´ariyye ve´I - Mâ-turîdiyye, T. Haydarabad, 1322 H.
26- Ahmed Emin : Duhal - İslâm, T. Kahire, 1936 M.
27 - El-Eş´arî, Ebu´l- Hasan, Ali bin İsmail: Kitab´ul - İbâne an Usulîd-Di-yâne, T. Kahire, Tarihsiz. Kitab´ul - Lema´. Fîr-Reddi Ala Ehü´z-Zeygi ve´I - Bidâ (El-Eb Makartı´mn incelemesi), T. Beyrut 1953, Mekalat´ul - İslâmiyyİn vehtilaf´ul -Musallin, [Muhammed Muhyiddin Abdu´l - Hamid´in incelemesi), T. Kahire 1950 M.
28- El-Bakiliani, El-Kâdî Ebu Bekr Muhammed bin Ettayyib : Kitab´üt-Tev-hîd (EI-Eb Makartı´nın incelemesi), T. Beyrut 1957, Kitab´ul - İnsaf, H. Kahire 1950.
29 - El-Bağdad´i İsmail Paşa: Hediyyet´ül - Arifin, Esma´ül -Mûellifiyn, ve Asaru´l -Musannifin, T. İstanbul, 1955.
30 - El-Bağdadi, Ebu Mansur, Abdul Kahir bin Tahir: El-Fark´u Beyne! - Fi-rak, T. Kahire 1367 H., Usul´id-Dîn, T. İstanbul 1346 H.
31 - Bedevî, Abdurrahman: Mİn Tarih´il - İlhad Fi´l-îslâm, T. Kahire 1945.
32- El-Pezdevî, Ali bin Muhammed: Keşfûl - Esrar, T. Türkiye 1308-1310 H. 1890 / 1892 M.
33 - El-Beyazi, Kemâleddin Ahmed: İşarat´ü! - Meram min İbarat´il - İmam «Yusuf Abdutrezzak´ın incelemesi», T. Kahire 1944 M.
34 - El-Cüveynî, İmam´ül Harameyn, Abdu´l-Melik bin Abdullah: El-İrşâd eseri, Losyanî inceleyip tercüme etmiştir, T. Paris 1938.
35 - Hacı Halife, Mustafa Abdullah: Keşf´uz - Zunûn an Esami´l - KDîubi ve´l-Funun, T. İstanbul 1941.
36 - El-Hayyat, Ebu´l - Hüseyin Abdurrahim bin Muhammed: Kitab´ul-İntişar, —Leybric´in incelemesi—, T. Kahire 1925 M.
37 - Er-Razî, Fahruddin Muhammed bin Ömer: El-Erbain Fî Usulîddin, Haydarabad, 1353 H. Mefatihu! Ğayb (Et-Tefsir´ul Kebîr), T, Kahire 1307 H. ve Mu-hassalu Efkâr´i I Mütekaddimin ve´I - Müteahhirin Minel - Ulema´i ve´l - Hükemâ´i ve Mütekellimîyn, T. Kahire 1323 H.
38 - Ez-Zübeydî, Muhammed bin Muhammed El-Hüseynî : İthaf´us -Sadet´il-Müttekiyn Bi-Şerhi Esrar´I İhya-i Ulûmiddin, T. Kahire, tarihsiz.
39- Es-Sem´ani, Ebu - Said Abdulkerim bin Muhammed: Kitab´ul - Ensâb —Eseri, Mercilyus neşretmiştir—, T. Londra, 1912.
40 - Es-Subki Tacüddin Ebu-Nasr, Abdul - Vehhab bin Takıyyuddtn : Taba-kat´us-Şafiyye El-Kübra, T. Kahire, 1324 H.
41- Es-Suyutî, Abdurrahman bin Muhammed Celâleddin : Tabakat´ul -Mu-fessirin, —Eseri A. Meursinge incelemiştir—, T. Laydın 1839 M. Aynı eserden fotokopi, Tahran 1960 M.
42- Eş-Şehristanî, Abdulkerim: El-Milel Ve´n-Nihal. T. Bağdad, tarihsiz, Nihayet´ul-İkdam Fî İlmi´l - Kelâm, —Ferid Ceyyum incelemiştir—, T. Londra, 1934 M.
43 - Şehzade Abdurrahim bin Ali: Kitab´u - Nazm´il- Feraid ve Cem´ll-Fe-vaid fî Beyan´il - Mesai! Elleti Vekaa Fiha El-Ihtilâfu Beynel - Mâturîdîyye ve´l-Eş´ariyye, T. Kahire, 1317 H.
44 - Es-Sabunî, Nureddin, Ahmed bin Mahmud : Kitab´ul - Bidaye Mİnel Kl-faye fi´l-Hidaye, fî Usuliddin, —Dr, Fethullah Huleyf´in incelemesi— Darul Maarif, Mısır 1969.
45- Es-Safedi, Selâhaddin, Halil bin Eybek : EUVafi bil Vefiyyat, —Kitabı Rıytır incelemiştir—, T. İstanbul ve 1931-1959.
46 - Taşköprüzâde : Miftah´üs-Saâde ve Misbah´us-Siyâde. Haydarabad 1329 H.
47- Etta´havi, El-İmam Ahmed bin Ca´fer: Beyanü´s - Sünne ve´I-Eema´, T. Halep 1344 H.
48- Aiiyyül - Karî: Şerhü´l - Fikh´ul - Ekber, T.. Kahire, 1323 H.
49 - Ei-Gazalî Ebu Hamid Muhammed bin Muhammed : İhya´u - Ulûmiddin, T. Kahire, tarihsiz, El-İktisad-Fil - İtikad, T. Kahire, tarihsiz.
50- Kasım Mahmud : Menahic´ul - Edille Fî-Akaid´il - Mille Libni Rüşd maa Mukaddime fî nakdi Medaris-i İlmi´l - Kelâm, T. Kahire 1964; İbni Rüşd ve Felse-fetuhu´d-Dİniyye, T. Kahire, 1964.
51 -E!-Kadi Abdu´l - Cebbar: Kitab´ul - Muğni, Bu kitap Taha Hüseyin ve İbrahim Med´kûr´un israfı altında El-Müessese, El-Mısriy´ye, El-Amme lit-Te´lîf ve´l-Enbâi Venneşr, tarafından bastırılmıştır.
52 - El-Kureyşî, Muhammed bin Ebi´l-Vefa: El-Cevahir´İl - Mudiyye Fi-Ta-bakat´il - Hanefiyye, birinci baskı, Haydarabad, tarihsiz.
53 - El-Karamanî: Ahbar´ud-Düvel ve Asar´ul - Ûvel, T. Kahire 1303 H. Âla-Hamişi Kitab´il- Kâmil, İbni´l - Esir.. . ,
54 - El-Kemâl bin El-Hümam : El-Musayere Fi-İlmii-Kelâm, —Bu kitabı Muhammed, Muhyiddin, Abdulhamid neşretmiştir—, T. Kahire, tarihsiz.
55 - El-Lüknûvi Muhammed Abduîhay : EI-Fevaid´il - Behiyye Fi-Teracim´il -Hanefiyye, Kahire 1324 H.
56 - Muhammed Abduh : Risaiet´ut-Tevhîd, T. Kahire 1960 M.
57- El-Mukaddesî, Şemseddin Ebu Abdullah, Muhammed bin Ahmed bin Ebu Bekr : Ahsen´ut -Tekâsim fi Ma´rifet´il -Ekâlim —Bu eseri, H.J. De Goeje incelemiştir—, Londra, 1906.
58- En-Nesefi, Ömer: El-Akaid, En-Nesefiyye ve Şerhuha li´t-Teftazani ve´l - Hayali, T. Kahire 1367 H. ve yine Haşiyet´ül -Mevlâ Muslihuddin El-Kesteli Aiâ Şerhi!-Akaid´in Nesefîyye li´t-Teftazani, T. Kahire, 1326 H. [228]
C} Avrupa Kaynakları :
59 - ALLARD, Michel, Le probleme des attributs divins dans la Doctrine d´al-Ash´ari et de ses premiers grands disciples, İmprimerie Catholique, Bey-routh 1965.
60 - BROCKELMANN, C, Geschichte der Arabischen Lİtteratur, Leîden 1937-49.
61- BRUNSCHVIC, Robert «Devoir et Pouvoir, Histoire d´un probleme de the ologie musulmane», Studia İslamica, XX, 1964, p. 25.
62 - GUILLAUME A., İslam, Pelican Books A 311.
63 - KHOLİF, F.A.N., A Studi on Fakhr al-Din al-Razi and his Controver-sies in Transoiana, Dar al-Machreq ´Editeurs, Beyrouth 1966.
64 - MACDONALT, D.B., Development of Müslim Theology, Jurisprudence and Constitual Theori, London 1903.
65- PATTON, W.M., Ahmad İbn Hanbai and the Mihna, Leyden 1897.
56 - SCHACHT, Jozeph, «New Source for the History of Muhammadan Theology» Studia İslamica,, I, 1953.
57 - SHARIF, M.M., A Histori of Müslim Philosophy, see Ayub Ali´s artıce on «Maturidism», vol. 1, pp. 259-274, Otto Harrassovics, VViesbaden 1963.
68 - TRITTON, A.S., «An Early Work from the School of al-Maturidi» Journal of the Royal Asiatic Societi of Great Britain and Ireland 1966 parts, 3, 4.
69 - VAJDA G., «Le temoignage d´al - Maturidi sur la doctrine des Manic-heens, des Dayşanites et des Marcionites», Arabica, Revue d´Etudes Arabes, tome XIII, pp. 1-38, Annee 1966, E.J. Brill, Editeur Leiden.
70 - VON MANFRED, «Maturidi und sein Kitab Ta´vvilat al-Qur´an» Der İslam, Vol. 41, 1965.
71- WATT, W.M., Free Wiil and Predestination in Early İslam, London; 1948, Islamic Philosophy and Theology Edinburg 1962.
72- VVENSINCK, A.J., Concordance et Indices de la Tradition Musulmane Leiden 1936. [229]